ՌԱԿ հանրապետական նախկին վարչության նախաձեռնությամբ եւ «Բարեպաշտ սերունդ» հիմնադրամի (հիմնադիր՝ Բարսեղ Բեգլարյան) միջոցներով 1915-ին Երեւանում վերահրատարակվեց օսմանագետ պատմաբան Ավետիս Փափազյանի «Հայերի ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի» աշխատությունը պրոֆ. Նիկոլայ Հովհաննիսյանի առաջաբանով։ Գրքում, որն առաջին անգամ 1988-ին էր լույս տեսել Երեւանում 80 հազար տպաքանակով, իսկ 1990-ին եւ 1992-ին՝ հաջորդաբար անգլերեն եւ արաբերեն՝ Լոս Անջելեսում ու Հալեպում, ամփոփված էին 1919-1920 թթ.ին Թուրքիայի օրինական իշխանության՝ սուլթան Մեհմեթ 6-րդ Վահիդեդդինի հրովարտակով ստեղծված Ռազմական արտակարգ ատյանի (տրիբունալ) դատական արձանագրությունները, որոնք հրատարակվել են Թուրքիայի հնագույն՝ «Թաքվիմ-ի Վեքայի» պետական պաշտոնաթերթում։

Սուլթանական հրովարտակով ստեղծված դատարանի խնդիրն է եղել զույգ մեղադրանքների քննությունը։ Առաջին՝ պատասխանատվության ենթարկել շուրջ 10 տարի իշխած երիտթուրքերի Միություն եւ առաջադիմություն («Իթթհիհադ վե Թերրաքը») կուսակցության պարագլուխներին՝ առանց Մեծ մեջլիսի (խորհրդարան) ու կառավարության հետ համաձայնեցնելու Թուրքիան 1-ին համաշխարհային աղետալի պատերազմի մեջ ներքաշելու, եւ երկրորդ՝ օսմանահպատակ հայ եւ այլ ազգի քաղաքացիներին կոտորածի եւ բռնագաղթի («Թաքթիլ վե Թեհջիր») ենթարկելու համար։

Ծանրագույն երկու մեղադրանք՝ որոնք քննվեցին «Նորին մեծության փատիշահի 1335 թ. (1919) մարտի 8-ի կայսերական հրամանով կազմված

ռազմական արտակարգ ատյանի» հաջորդական նիստերում, բազմաթիվ վկաների հարցաքննությամբ, արձանագրությունների, գրավոր թե բանավոր գաղտնի հրամանների եւ այլ նյութերի ստուգմամբ։ Եվ ի վերջո դատարանը հաստատեց մեղադրանքները եւ թվով 83 հոգու նկատմամբ, մեծամասամբ՝ ի բացակայության, արձակեց դատավճիռ՝ տարբեր չափի պատիժներով, մահավճռից մինչեւ կալանք։ Մահվան դատապարտվեցին ավելի քան 40 հոգի, որոնց շարքում՝ Թալաաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Նազըմը, Պեհաետին Շաքիրը եւ ուրիշներ, որոնք արդեն փախուստ էին տվել երկրից՝ դեպի Գերմանիա, Իտալիա, Վրաստան եւ Միջին Ասիա, իսկ մնացյալները Կ. Պոլսի անգլիական գրավման իշխանության կողմից աքսորվեցին Մալթա կղզի, որտեղից նրանք,- արձանագրենք նաեւ այս մեկը,- փախուստ տվեցին տարբեր ուղղություններով։

Ահա ա՛յդ՝ դատավճիռների չկատարման պայմաններում է, որ ասպարեզ իջավ, ՀՅԴաշնակցության բյուրոյի որոշմամբ եւ Շահան Նաթալիի գլխավորությամբ, «Նեմեսիս» շարժումը ոչ միայն արդար վրեժխնդրության, այլեւ արդարադատությունը ի գործ դնելու առաջադրանքով։ Եվ, ինչպես վերոհիշյալ գրքում արձանագրում է պրոֆ. Ն. Հովհաննիսյանը, «Հայ վրիժառուները ոչ թե ահաբեկիչներ են, ինչպես փորձում է ներկայացնել թուրքական կողմը, այլ՝ արդարադատությունն իրականացնող նվիրյալներ», որոնց արարքը, ի դեմս գերմանական դատարանում Սողոմոն Թեհլիրյանի նկատմամբ կայացված արդարացման ակտի, նույնպես արդար է, քանի որ, ինչպես պատվարժան պրոֆեսորն է գրում, թուրքական իշխանությունները չկարողացան ի կատար ածել թուրքակա՛ն դատարանի որոշումը։

Եվ ոչ միայն այն ժամանակ, այլեւ հետագա՝ ավելի քան մեկ դար արդեն, թուրքական հաջորդական  իշխանությունները բնավ չեն անդրադարձել պատմական այդ դատավարությանը, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ, 2008-ին, նույն դատավարության թուրքերեն ամբողջական սղագրությունը 732 էջ

ծավալով ու թուրքերեն լույս տեսավ մեծանուն ցեղասպանագետներ Վահագն Տատրյանի եւ Թաներ Աքչամի հեղինակությամբ։ Անընդհատ՝ «ձեր արխիվները բացեք» գոռացող թուրք պետական այրերը, ներառյալ առայժմ նախագահ Էրդողանը, որոնք հայացք անգամ չեն գցում արխիվային հսկայաթիվ նյութերի վրա, որոնցից ոմանք՝ հենց իրենց իսկ գաղտնափակ արխիվներից։ Քանի պարզից էլ պարզ է, որ նրանք ընդհանրապես մերժելով մերժում են առերեսվել իրենց պատմական անցյալի ու ներկայի նենգամտության հետ։ Առերեսումից նրանք այնքան են վախենում, որ չեն համարձակվում, օրինակ, խամաճիկ մի դատարան կազմել ու հերքել, ժխտել եւ առ ոչինչ համարել 1921-ի Ռազմական դատարանի որոշումներն ու վճիռները, որոնք իրենց որոշ պատմաբանների կողմից բնութագրվում են իբրեւ Ստամբուլը գրաված անգլիացիների պարտադրանք։ Մինչդեռ մենք տեսանք, թե անգլիացիք ինչպես էին փախուստի ճանապարհ բացել դատապարտված ոճրագործների առջեւ։

Փոխարենը թուրքական հաջորդական իշխանությունները, 2-րդ աշխարհամարտի ամենաթեժ պահին, 1943-ին, ֆաշիստական Գերմանիայի համագործակցությամբ, Թալաաթի լեշը «պատվով, փողով-թմբուկով» Բեռլինից բերեցին իրենց երկիր թաղելու, հետագայում եւ առայսօր նրա անունով դպրոցներ բացել, փողոցներ ու հրապարակներ անվանակոչել։ (Դա չի՞ հիշեցնում հայ սպային կացնահարած ոճրագործին փառաբանելու թուրք-թաթարական արարքը)։ Ավելին՝ նրանք Ջեմալի ու Էնվերի լեշերը բերեցին ու թաղեցին Շիշլիի հայոց գերեզմանատանը կպած՝ այսպես կոչված «Փրկարար բանակ» («Ադիպիյե հյուրրիեթ») «շահիդների» գերեզմանոցում։ Այն երկու հայակերների՝ որոնց երկու տարի առաջ գովքն էր հյուսում մեկ այլ հայակեր՝ Էրդողանը, համաթուրանականության նորօրյա քարոզիչը։

Եվ իրերի այս կացության մեջ՝ հանկարծ Չավուշօղլուի՝ մեզ վրա մատ թափ տալը, օդային միջանցքը նույնիսկ դրածոների համար փակելը, ինչ է թե՝ Երեւանում կանգնեցվել է «Նեմեսիս» հուշարձանը ի պատիվ հայ արդարադատ

հերոսների։ Բացարձակ լկտիություն՝ որի դիմաց խեղճացել, արեւմտահայ խոսքով՝ անճրկած են մնացել Հայաստանի ներկայիս կառավարիչները, որոնք չգիտեն ո՛ւմ վրա գցեն հուշարձանի տեղադրման ու բացման «մեղքը»։ Գլխավորն արդարանո՜ւմ է, որ ինքը բնավ խաբար չէր պատահածից, նախկին քաղաքապետն էլ արդարացնում է նրան՝ թե ժամանակին ինքը խաբար չի տվել գլխավորին, գործող փոխքաղաքապետը, վախից թե շահից թելադրված՝ մնում է սսկված, մինչ մեկ ուրիշը՝ անմեղսունակ դեմքով մի պաշտոնյա, բազմանշանակ բարբառում է հուշարձանի «ներքին հարց» լինելու մասին։

Ի՞նչ «ներքին հարց»։ Հայերիս համար վիճարկման հա՞րց պետք է լինի, ներքին թե արտաքին, 1,5 միլիոն մեր ազգակիցներին կոտորած, մնացածին բռնագաղթի ենթարկած, հայրենազրկած, մեկ դար ամբողջ մեզ ծաղրի ենթարկած, մեր դեմ պատերազմ շղթայազերծած ու բլոկադայի ենթարկած պետության՝ գերզգայո՜ւն Թուրքիային չվիրավորելու ոմանց փափկանկատությունը։

Թուրքական դատարանի դատավճիռը առ այսօր ուժի մեջ է։ Սա՛ է իրականությունը, եւ մենք այդ իրականությունն է, որ պետք է դեմ տանք ամեն տեսակ չավուշօղլուներին։}

                                                                                                                                      ՀԱԿՈԲ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ